Fatiha Suresi ve Besmele

Fatiha Sûresi resmi sıralamada Kur’an’ın ilk sûresidir. Allah Rasulü bu sûreyi ‘Kitab’ın önsözü’ olarak adlandırarak ilk sırada yer almasını emreder. Nüzul sırasına göre ise Alak, Müzzemmil, Müddessir sûrelerinin ilk ayetleri indikten hemen sonra ilk nâzil tam sûre olarak kabul edilir.

Mekke toplumunda müminlerin hayatında ilk ve sürekli olarak gündemi oluşturan iki temel dersten ilki namaz ikincisi ise Fatiha’dır. Bu iki temel ders her gün ve günün her vaktini kapsayacak şekilde hayatın merkezine yerleştirilir. Bu dersleri şu şekilde düşünebiliriz: Her bir günümüzü tavaf ederken, o günü var eden Rabbi selamlayarak tavaf halinde olduğumuzu belgelemektir.

Fatiha Sûresi namazın bir parçası olması hasebiyle Allah Rasulü “Fatiha’sız namaz olmaz” buyurmuştur. Bu sebeple namaz ile taçlanan her kişi ilk olarak Fatiha ile tanışmaktadır. Hemen her sûre, ismini içerisinde geçen bir konudan alırken, Fatiha Sûresi ismini Kur’an’ın ilk ve açılış sûresi olmasından alır. Kur’an’ın önsözü olarak anlaşılmıştır. Bu manada Fatiha kulluğun önsözü, açılış konuşmasıdır. Bu önsöz ile kul, kulluğunu nasıl yerine getireceğini öğrenir.

Fatiha bir şeyi açan, açıklığa kavuşturan sıkıntı ve meşakkati gideren anlamlarına gelen feth kökünden türetilmiştir. Arap dili imamları asıl kelimenin fatih olduğunu belirtmişlerdir. Sonuna ‘ta’ getirilerek sıfat olan bu kelime fatiha olarak isme çevrilmiştir. Bu ‘ta’ dişil ta’sı değil sıfatı isme çeviren ta’dır. Fatiha’nın işlevselliğini, görevini ifade eder. Hatime, Fatiha’nın karşıtı, zıddıdır.

Fatiha’nın isimlerini yirmiye kadar çıkaranlar vardır. En çok bilinen ve kullanılan isimleri şunlardır: “Elhamd” (hamdin adresini öğreten), bu isim halk dilinde ‘elham’ olarak kullanılmaktadır. “es-Salat” (namaz sûresi). “Ummu’l-Kitab” (Kitabın anası). “Ummu’l-Kur’an” (Kur’an’ın anası). “es-Seb’u’l-Mesani” (tekrarlanan yedili); “Biz sana tekrarlanan yediliyi, Kur’an’ı verdik.” (Hicr 87) âyetinde geçmektedir. “el-Vafiye” (yeterli). “el-Kenz” (hazine). “el-Kâfiye” (kafi). “eş-Şafiye” (şifa). “el-Esas” (temel). Şükr, dua gibi isimlerle de anılmaktadır. Ancak bu isimler içerisinde sahih rivayetlerle bize kadar ulaşan sadece üç isim bulunmaktadır: Bunlar “Ummu’l-Kitab”,  “Ummu’l-Kur’an” ve “es-Seb’u’l-Mesani”dir.

Besmelenin Fatiha’dan olup olmadığı tartışması mezhep imamları arasında ihtilafa yol açmıştır. Bu konuda öncelikle şunu bilmeliyiz ki, ihtilaflı rivayetler prensip olarak Kur’an metnine dâhil edilemezler. İhtilaflar ancak otorite olarak kabul edilmiş şahsiyetlerin, Kur’an ve Sünnet ekseninde ortaya çıkardığı düşünce zenginliğidir. Bu noktada Hanefi imamlarına göre Besmele Fatiha’ya dâhil değildir. İmam Şafii’ye göre Fatiha’nın ilk ayeti Besmele’dir. İmam Malik’e göre Besmele Neml Sûresi’nden bir cüzdür ve teberrüken tüm sûrelerin başında yer almaktadır.

Besmele sadece sûrelerin başlarında değil, hayatımızın da merkezinde yer almaktadır. Hz. Nuh’un dilinde, Hz. Süleyman’ın mektubunda yer aldığını Kur’an’dan öğreniyoruz. İnsanlıkla yaşıt olan Besmele Allah’lı bir hayat tasavvuru oluşturur. Zihnimizi ve eylemlerimizi Allah’ın güvencesi altına alarak salih amel bilincinin oluşmasını sağlar.

Allah Rasulü’nün cemaatle namazlarda Besmeleyi açıktan okuduğuna dair delil olmamasından dolayı cemaatle kılınan namazlarda Besmele açıktan okunmamaktadır.

Fatiha Sûresi yedi ayettir. Yedi, Arap dilinde sonsuzluğu ve çevrimi ifade eder. Sonsuzluğu ifade eden bu yediyi Fatiha olarak her namazda yeniden gündemimize taşımaktayız. Namaz ile hayatımızın merkezine yerleştirilen Fatiha büyük bir imkândır. Mekke müminler için bilgelik kazandıkları zorlu bir okuldu. Fatiha ise bu okulun andı idi. Namazın kıyamını diri tutan bu sûre, içeriği ile insana her vakit Allah ile sözleşmesini hatırlatarak onu kıyamda tutar.

Her şeyin hızla ve sürekli değiştiği dünyada, Fatiha Sûresi değişmeyen temel ilkeleri, bütünün tüm koordinatlarını gündemimizde tutmaktadır. Sûrenin ana teması kulluk bilincini inşa eder. İlk üç âyet ile Allah’ın insana ve hayata olan müdahalesini üstlenerek tevhid bilincini öğretir. Diğer ayetleri ise insanın Allah ve hayat ile olan ilişkisini konu edinerek kulluk bilincini işlenir. Hamd, kulluk ve doğru yol Fatiha Sûresi’nin ana kavramlarıdır.

Mekke toplumunda müminlerin hayatında ilk ve sürekli olarak gündemi oluşturan iki temel dersten ilki namaz ikincisi ise Fatiha’dır.

Her şeyin hızla ve sürekli değiştiği dünyada, Fatiha Sûresi değişmeyen temel ilkeleri, bütünün tüm koordinatlarını gündemimizde tutmaktadır.

Yasemin İSLAMOĞLU